INAUTERIak EUSKAL HERRIAn ZEHAR

      MUNDAKAko ARATUSTEez aparte ere, badira

                 INAUTERIAK EUSKAL HERRIAN 

Hauek dira batzuk:

ARABAn

ZALDUONDOko Inauterietako pertsonaia Markitos da. Traje beltzez jantzitako “panpina” da, gorbata darama eta lorea botoi-zuloan, arrautza-oskolez egindako idunekoa ere. Pertsonaia berezi eta misteriotsua da.

Igande Inauteri goizean, goizeko hamaikak eta erdietan agertzen da herriko kale nagusian, asto baten gainean. Herriko mutil edo gizon bat joaten da asto gainean, Marquitosen atzean, berari eutsiz, jausi ez dadin. Astoa gidatzen dute aurrez prestatutako tokiraino, Lazarraga jauregiaren aurreraino, eta, han, Markitos astotik jaitsi eta sei metroko luzera duen  makila baten puntan jartzen dute. Makila zutik jartzen da, lurrean sartuta, eta han goian geratzen da Markitos hainbat orduz.

Arratsaldean herri osoa prozesio zaratatsu batean abiatzen da Markitos dagoen tokiraino, Predikadorea deiturikoa denen buru dela. Talde horretan Kale garbitzailea eta errauts-zabaltzailea doaz lehenbizi, biak bata beltzak jantzita; ondoren musikariak, eta, hauen jarraitzen, behor batek tiratutako gurdia, Predikadorea barruan dela. Ondoren Atsoa eta Agurea. Markitosen aita eta ama omen dira, eta pertsona bakar batek egiten du biena: bata bestearen gainean  jarrita. Hartza eta ardia datoz hurrengo, eta Porreroak azken. Porrero hauek zaku-oihalez jantzita egoten dira, barruan belar sikua edo beste zerbait sartuta.

Markitos jaitsi eta gurdian jarrita, frontoira eramaten dute. Han epaia irakurtzen dio Predikadoreak Markitosi: hil egin behar du, herrian urte osoan gertatutako ezbehar eta gertakizun txar guztien errua berak duelako. Jendeak txalo egiten du.Panpina lurrean jarri eta su ematen diote. Taldeko guztiek egiten dute dantza haren inguruan.

NAFARROAn

Astelehen eta astearte Inauterian izaten da festa LANTZen. Egun bakoitzean antzezpen jakin bat burutzen dute, eta egun bakoitzak bere ibilbidea du.

Pertsonaia nagusiak Miel Otxin, Ziripot, Zaldiko, txatxoak eta ferratzaileak dira.

Miel Otxin lastoz egindako hiru bat metroko panpina da, txatxo batek eramaten du sorbalda gainean festak dirauen bitartean.                            Ziripot, laztoz betetako saku handi-handi batez jantzitako gizakia da, ia-ia ezin duena ibili; pertsonaia oso barregarria.

Zaldiko zentauroa da, gizon batek, armazoi bat jarrita, zaldiaren itxura hartzen du. Armazoiak aurrealdean dauka zaldiaren buruarena egiten duena, eta zaldibuztana atzealdean.

Txatxoek hainbat eratako janzkera daukate, baina, hori bai, guztiena da oso koloretsua. Eskuan erratza edo makila daramate. Aurpegia estalita eta buruan kapela konikoak, kolore askotakoak horiek ere.

Ferratzaileak hiruzpalau izaten dira. Zakuzko telaz izaten dute estalia gorputza eta beren lanbideari (ferrak jartzea) dagokion tresneria daramate eskuan.

Astelehenean hasten da festa. Miel Otxin doa jendetzaren buruan. Ziripot traketsa, oinez egin ezinik dabil. Makila baten laguntza du oinez egiteko. Txatxoek oihu eta dantza egiten dute. Zaldiko saiatzen da Ziripot lurrera botatzen etengabe, eta Ziripot, traketsa bera, behin eta berriro erortzen da .. Zaldiko Ziripotengana hurbiltzen den bakoitzean, Txatxoek defenditu egiten dute gure gizon Zaldiko, eta Ziripot lurrera botatzen saiatzen da. Halako batean, Zaldiko harrapatzen dute Txatxoek. Ferratzaileek Zaldiko ferratzen dute.

Astearte Inautean ez dira ez Ziripot ez Zaldiko kaleratzen. Miel Otxin da egun honetan nagusi. Enparantzara eramaten dute Txatxoez inguraturik, eta han epaitu egiten dute eta bide lapurra delako kondenatu. Tiroz hil eta lurrera botatzen dute erraldoia. Zatitu eta sua egiten dute haren gorpuarekin. Gero zortzikoa dantzatzen da suaren inguruan.   

ITUREN eta ZUBIETAko Inauterietan agertzen dira Joaldunak. Urtarrileko azken asteko edo otsaileko lehenengo asteko astelehen eta asteartean ospatzen dituzte Inauteriak, bi herrietakoak ados jarrita, aukeratzen duten egunean. 
Joaldunak, gaur egun, bi herri hauetako neska-mutil taldeak dira; euren ezaugarri nagusia da gerrian zintzarri handi parea lotuta eramatea. Zintzarria da Inauteri hauetako elementu nagusia. Joaldunak, gerria astinduz, izugarrizko hotsa ateratzen diete zintzarrioi. Binaka joaten dira, ilara banatan, Joaldunak.

Astelehen eguerdian Zubietako Joaldunak joaten dira Itureneraino, hogei, hogeita hamar edo gehiago ere, beren dantzarekin zintzarrotsa sortzen.

Asteartean Iturengoak joaten dira Zubietara. Bide erdian egoten zaizkie zain Zubietakoak, eta, honela, elkarrekin egiten dute hortik aurrerako bidea. Bide hau egiten ere, etengabe entzuten da zintzarrotsa. Bidean, beste lagun batzuk elkartzen zaizkie: karroxak, mozorrorik sinesgaitzenak, sorginak, ijitoak... Ordu biak bueltan heltzen dira Joaldunak Zubietara eta hango kaleak eta enparantza zeharkatzen dituzte, beren dantzan kontzentraturik, serio-serio.

Ituren eta Zubietako Joaldunen janzkera desberdina da. Iturengoek ardi-larru doblea eta painelu gorriak daramatzate soinean; Zubietakoek, ordea, ardi-larru bakarra eta zapi urdina. Guztiek eramaten dute isipua eskuineko eskuan eta kapela dotorea buruan. Txano honi "Ttuntturroa" esaten zaio; horregatik dute joaldunek “Ttuntturroak” izena.

Zintzarriek "joare" dute izena; horregatik dira Joaldunak tresna horiek astintzen dituztenak. Badago beste era bat ere talde hauek izendatzeko: Zanpantzarrak.

LAPURDIn

USTARITZen lau egunez ospatzen dituzte Inauteriak.

Lehenengo hiruretan pertsonaia batzuk, beti berdinak, dantzariak, desfilean joaten dira etxez etxe dantza egin eta etxekoek emandakoa jasotzen.

Desfile honetan Kaskarotak, Ponpiera eta Kotilungorriek hartzen dute parte. Kaskarotak dira izatez dantzariak. Alkandora eta praka zuriak dituzte, txapel brodatua, gerriko zabal morea eta fraken bi alboetan koloreetako zintak josita, irudiak eginez. Eskuetan bina makilatxo. Mutilak izaten dira, hamarren bat. Talde hau joaten da lehen martxan, musikariak dituztela atzean.  

Ondoren Ponpiera eta Kotilungorriak doaz. Ponpiera antzinako bufoien antzera dago jantzita, aurpegian karatula gorria darama, eta eskuetan sorgin-artaziak. 

Kaskarotak eta Kotilungorriak

Kotilungorriak dira guztien artean ikusgarrienak, bi izaten dira. Gona gorria dute soinean, praka zurien gainetik, artilezko jaka zuria eta koloreetako amantala; honen poltsikoan errautsa eramatendute  airera eta jendeari botatzeko; eskuan, ostera, makila daramate, bertatik zintzilik behi-buztana; buruan kapela luze piramidala eta gerrian zintzarri ugari eskegita; aurpegia oihal gorrizko maskara batez estalia, aho eta begiak bistan dituztela.  Pertsonaia hauek umeak izutzen ibiltzen dira. Honez gain, etxekoek emandako eskudirua batzen dute.

Sei edo zazpi orduz etxez etxe ibili ondoren, guztiak batera abiatzen dira txokoren batera, jatera.

 Astearte Inautean Zanpantzar agertzen da, gurdi gainean, Uztaritzeko kaleetan zehar. Lastoz betetako panpina handia da, herrian zehar ibili ondoren epaitua, kondenatua, fusilatua eta errea izaten dena.

ZUBEROAko Maskarada

Zuberoako Maskarada urtearen hasieratik astearte Inaute arte ospatzen da. Ez du data zehatzik izaten. Maskaradetan dantza izaten da elementu nagusia.

Beltzak

Dantzariek hainbat egun eta tokitan egiten dituzte beren ekitaldiak, eta dantzarien herrian bertan astearte Inauterian egiten den "antzezpena" izan ohi da Maskaradetako azkena.

Maskaradako pertsonaiak bi taldetan daude banatuta: gorriak eta beltzak. Lehenengoak, gorriak, garbi eta dotore jantzita daude, eta, jakina, gorria nagusitzen da haien arropetan. Talde horretakoak dira Txerrero, Artzaina, Gatuzain, Kantiniersa, Zamaltzain, Zikiratzaileak, Ferratzaileak, Kukulleroak, Jaun eta Anderea, Laboraria eta Etxekoanderea.

Gorrien ondoren musikariak doaz, eta, hurrengo, Maskarada beltza. Talde honetakoak dira Ijitoak,  Zorrotzaileak, Eskaleak...

                                                                                               Gorriak

Antzezpena hasteko, herrira heltzean, barrikadak aurkitu eta gainditu behar dituzte gure pertsonaiok, gorriek dantzatzen, eta, beltzek, berriz, batere ordenarik gabe: burrukan, burlaka...

Herriko kaleetan zehar ibili ohi dira gorriak, desfilean, pertsonarik garrantzitsu edo ospetsuenak bisitatuz. Bitartean, beltzak Zamaltzain izorratzen ari dira; Zikiratzaileek ere harrapatu nahi dute Zamaltzain, baina ez dute lortzen.

NAFARROA BEHEREan

                                                                                                 Erraldoitxoak

Nafarroa Beherean Inauteriek maiatzaren 
amaiera arte irauten dute, eta dira herri askotan ospatzen dira. Inauteri hauetan egiten den desfileari Kabalkada esaten zaio. Dantza da Kabalkadan elementu nagusia. Kabalkadetan parte hartzen dutenen artean Bolantak dira ezagunenak eta ikusgarrienak. Dantzariak dira, lepotik zetazko koloreetako zintak zintzilikatuta daramatzaten dantzariak.

                               

                                                                                                            Bolantak

Kabalkadan parte hartzen duten beste pertsonaia batzuk, hauek dira: Zaldikoak joaten dira lehenen: bizpahiru izaten dira, izenak adierazten duen moduan, zaldi gainean joaten direnak; Zapurrak hurrengo, bizar beltz eta betaurreko beltzak dituztela; bat, bi edo hiru Makilari doaz ondoren, muturrean bola bat duen makila luzea daramate eskuan; Erraldoitxoak bi izaten dira, emakume argal, luze eta fin bi errepresentatzen dituzten panpinak dira eta dantzari bik eramaten dituzte sorbalda gainean. Gorriak dantzarietariko bi izaten dira; apur bat desberdin jantzita, besteen nagusi edo gidari dira. Ondoren, Banderariak doaz, bat edo bi, eskuan banderak dituztela. Basandereak doaz hurrengo, eta, azkenez, Bolantak: bi ilaratan joaten dira dantzari hauek dantza, salto eta oihu egiten.

Enparantzara heldutakoan dantza nagusiak hasi ohi dira. Gorriak dira dantzan egiten dutenak. Branlia eta Gobalet-dantza (baso ardoaren gainera salto egiten dena) egiten dituzte.

Dantzaren ondoren datoz "funtzioak" izenekoak. Zati honetan, pertsonaia bakoitzak bere lanbide edo ofizioa antzezten du: Ferratzaileek Zamaltzain eta Txerrero ferratzen dituzte, gogoz kontra; Zorroztaileek Jaunaren ezpata zorroztu ohi dute behin eta berriro, Jauna gustura gelditu arte; ijitoek istorio luze eta entretenigarriak kontatzen dituzte, eta, azkenez, Berzkinek Jaunak konpontzeko emandako dupina* ezin konponduta utziko dute. Halere, Jauna engainatu eta dirua ateratzen diote... Azkenean, medikua ekarri eta honek salbatzen du Jaunak emandako dirua lapurtu duen langilea, patroi eta ijitoen artean harrapatu eta erdi hilda utzi dutena.

Antzezpena amaitzeko, dantza egin ohi dute denek batera.

*DUPINA: janaria prestatzeko eltze edo lapiko handia