EUSKAL HERRIAN ZEHAR: GAUR MIKEL DEUNAREN JAIA

 

ARALAReko  MIKEL DEUNA  eta GOÑIko TEODOSIOri buruzko kondaira

Nafarroako leku mitikoenetako bat Aralarko San Migel santutegia da. Bere izenak dioen bezala, Aralar mendilerroan dago, Lekunberri herrian.

Santutegi honen kondaira Goñiko Teodosio-ren inguruan sortu zen. Honek musulmanen inbasioa gertatu zenean, haien aurka borrokatzera joan behar izan zuen.

Goñiko Teodosioren pertsonaia historia eta kondairaren artean kokatzen dena, Aralarko San Migel santutegiaren sortzailea izan zen. Bera existitu zela ziurra izanik, santutegiaren fundazioaren jatorria da kutsu mitologikoa duena. 707. urte inguruan gertatu omen zen kondaira baten ondorioz, eta bertan pertsonaia mitologikoak agertzen dira.

Nafarroan, 707. urtean, Teodosio izeneko jauna, Constanza de Butronekin ezkondua, Goñi bailaran bizi zen eta eskualdeko buruzagia zen.

Ezkondu eta gutxira, Teodosiok bere etxea utzi behar izan zuen arabiarren aurkako borroka zuzentzeko. Constanza bere jauregian gelditu zen Teodosioren gurasoekin, eta hauei esan zien bere gela handi eta dotorean lo egiteko, bera txikiago batera joanez, bakarrik baitzegoen.

Teodosio garaile itzuli zenean bere jauregira, deabrua Basajaun bezala 

mozorrotuta agertu zitzaion bidean, eta emaztea morroi batekin iruzurra egiten 

ari zitzaiola sinetsarazi zion. Teodosio, bere onetik aterata, zaldiak ahal zuen abiadurarik

handienean, etxerantz joan zen. Egunsentian bere jauregira iritsi eta bere ezkontza-logelara 

amorruz beteta sartu zen ezpata prest zuelarik. Han, ohean,  zeuden bi pertsonak hil 

zituen amen batean, emaztea eta bere maitalea zirela sinetsita.

Ustez emazteak egindakoa mendekatu zuela pentsatuta, etxetik atera eta... 

harrituta geratu zen, elizatik zetorren emaztearekin topo egitean. Bat batean, ohartu 

zen bere ohean lo zeudenak eta erail zituenak bere gurasoak zirela. Burututako krimenaren 

ondorioen beldurrez, Iruñera joan zen gotzainari barkamena eskatzera. Honek, izututa, 

Erromara bidali zuen Aita Santua bera izan zedin bere bekatua barkatuko zuena. Teodosio, 

damututa, Erromara joan zen eta Aita Santuak penitentzia bezala, agindu zion gerrian kate 

sendo astun batzuk lotuta Aralarreko mendietan ibiltzea hara eta hona, etxera itzuli gabe, 

kate haiek, guztiz higatuta, apurtu arte,Teodosio askatuz. Kateak apurtzea izango zen 

Jainkoaren barkamenaren seinale argia.

 Era berean, Aralar mendilerroaren haitzulo ugarietako batean bizi zen Herensugearen 

existentziaren kondaira ere kontatzen da. Honek, inguruko artzain eta herritarren eta 

Larraungo biztanleen aurka erasotzen zuen. Hauek urtean pertsona bat herensugeari 

eskaintzea erabaki zuten, beste pertsonei eraso ez ziezaien. Teodosiok, urteetan Aralar 

mendizerran noraezean zebilenak bere kate astunekin, Larraungo zorigaiztoko gizona aurkitu

 zuen herensugearengana zihoala haren janari izateko. Gizonaren atsekabeaz konturatuta, 

Teodosiok bere bizitza eskaini zion gizon hari hura salbatzeko, Teodosiori inoiz ez 

baitzitzaizkion kateak higatuz apurtuko. Eta gizona agurtuz herensugearengana abiatu zen 

Larraungoaren ordez.

Gau hartan, ekaitz izugarri baten erdian, Teodosiok, kobazuloaren aurrean 

zegoenean, barruan orroa beldurgarriak entzun zituen eta Herensugea agertu zen hantxe 

bertan irentsiko zuela mehatxatuz. Teodosio, defentsarik gabe, belauniko jarri zen eta San 

Migeli babesteko erregutu zion, San Migel: lagundu, mesedez!, oihukatuz.

Momentu hartan, zarata handi batek lagunduta, San 

Migel Goiaingerua agertu zen gurutze 

bat buruan zuela, eta herensugea garaitu eta hil 

egin zuen Nor Jaungoikoa bezala!  oihukatzen zuen 

bitartean. Momentu horretan bertan, Teodosioren kateak 

apurtu egin ziren eta aske gelditu zen, Jainkoak barkatuta, eta 

honek erlikia bat eman zion.

Behin aske zegoela, Goñiko bere etxera itzuli zen eta bertan emaztea eta 

semea itxaroten zeuden. Jainkoari eskerrak emanda, Aralarko goialdean dagoen 

Goiaingeruaren santutegia altxatu zuten, San Migel in Excelsis deitu zutena.

Aralarko San Migel santutegian, oraindik ere Goñiko Teodosiok ustez jantzi 

zituen kateak ikus daitezke.

 

APIRILAren inguruko ESAERA ZAHARRAK

 

APIRILA - JORRAILAren inguruko esaera       

                                    zaharrak

-Martxoa haizetsu, apiril euritsu, maiatza gero eguzkitsu.

-Apirila bero, negua gero.

-Apirila euritsu, urte hori ogitsu.

-Apirila haizetsuak nekazaria pozten du.

-Apirila hotz, miseria gari eta artoz.

-Apirila hotz? Ez gari ta ez agotz (lasto, galtzu).

-Apirila joan eta maiatza gero, agoztegian agotza bego.

-Apirila joan ta maiatza gero, ganbara bazterrean agotza bero.

-Apirila on bat ikusi nahi duenak, ehun urtez behar du bizi.

-Apirilaren azkenean, hostoa haritz gainean.

-Apirilean euria goian-behean.

-Apirilean ihintze, ogi urte.

-Apirilean inusturia (trumoia) jotzen badu, berri ona da.

-Apirileko zizea (perretxikoa), urrea baino hobea.

-Eguzkiz beterik ere, apirila marrant* sortzaile.

-Txikia banintzen, handia banintzen, apirilean lorea nintzen.

*marranta. Eztarriko arazoren baten ondorioz, ahots latza edo zakarra.

 

HAU, HORI, HURA... HAUSNARTZEKO

 HAU BITXIKERIA!

EZER EZ LURRERA, MESEDEZ!

ETA, NI NEU IZANGO BANINTZ ERREFUXIATUA?

Martxoak 21: POESIAREN NAZIOARTEKO EGUNA:

"GLORIA FUERTES": MILA PILA ESKER ZURE LAN BIKAINAGATIK!

(Aurreko poeman aipatzen da:)

FRANCISCO FRANCO (Ferrol (A Coruña) 1892-Madril 1975)

1936. urtean, militar batzuen buru jarrita, Espainian zegoen gobernu demokratiko errepublikarraren aurka altzatu zen gerra zibila (1936-1939) sortuz. Gerra irabazi ondoren, diktadore gogor baten eran, gobernatu zuen 1975. urtean hil zen arte.

Eta amaitzeko... JARRI NEURONAK DANTZAN!

Martxoak 8: EMAKUMEEN NAZIOARTEKO EGUNA

 EMAKUME  GUZTIEN  EGUNA

GORA  MARTXOAK 8

Zuri, beltz ala gorriak, 

nola ez ere horiak,

zahar gazte edo nerabe

bai eta jaio berriak.

Lami, azti, sirenatxo,

sorgintxo maitagarriak,

lan edo langabezian

lanean diren langileak.

Indarkeria matxista

jasandako izakiak,

hor borrokan dabiltzanei

sortzen egoera berriak.

Zorionak denentzako

pertsonai harrigarriak.

GORA MARTXOAREN 8a!

GORA  EMAKUME GUZTIAK!

                           Ane Zulaika

Eta NIK, ZUK, BERAK, ZER EGITEN DUGU

BAKOITZAK, EMAKUMEEN EGOERA HOBETZEKO?

EMAKUME ZIENTZIALARIEN NAZIOARTEKO EGUNA

 Otsailak 11:

EMAKUME ETA NESKA ZIENTZIALARIEN EGUNA

Emakumeek eta neskek zientzian parte-hartze erabatekoa eta berdintasunezkoa izan dezaten, Nazio Batuen Batzar Nagusiak, otsailaren 11,  Emakume zientzialarien  Nazioarteko Eguna izendatzea erabaki zuen 2016an.

Harrez gero, egun hau dugu, bereziki, Historian zehar izan diren emakume zientzialarien lan ikusezina goraipatzeko eguna, eta baita gaur egun emakumeek arlo horretan duten garrantzia aldarrikatzeko ere.

FELISA MARTIN (Donostia 1898-Madril 1979)     METEOROLOGOA eta FISIKAN DOKTOREA

Felisa Martin Bravo donostiarra izan zen Fisikan doktore izatea lortu zuen lehen emakumea Espainian, 1926an. Baina beste arlo batzuetan ere aitzindari izan zen.

 1898an jaioa, Donostiatik Madrila joan zen Zientzia Fisikoak ikastera. Oraindik unibertsitarioa zela, institutu batean irakasle hasi zen, zientzia arloan. 24 urterekin lizentziaduna, X izpiekin kristalen egitura ikertzen hasi zen Julio Palacios fisikariaren ikerlari-taldean. Felisa izan zen lantalde horretako lehen emakumea.

 LUR ARRAROAK

Lur planetan badira lur edo oxido arraroz osatutako mea eta metal batzuk; horrela esaten zaie: lur arraroak. Felisa Martinen oxido-ikerketei esker, Espainian aitzindari izan zen mea eta metal horiei buruzko jakintzan. Felisak ez zekien ondo XXI. mendean “lur arraro” horiek ze garrantzi izango zuten.   

   Lur arraro horien kopurua, aukeran,      txikia da munduan, baina asko erabiltzen dira: erradiologian, elektronikan, energia eolikoan, arlo militarrean; edo eskuko telefonoak egiteko, auto hibridoak, imanak, kontsumo txikiko lanparak…

 Felisa Martinek bere ikerketak eten zituen, ezin baitzuen ikertu eta institutuan eskolak eman. Hala, 1925ean ikerketak utzi eta irakasle izateko oposaketak egin zituen. Baina 1926an, Fisikan doktore egin zen, lehen emakumea Espainian. 1927an, AEBetan aritu zen nesken hainbat eskolatan gaztelania eta fisika irakasten. Gutxira ezkondu egin zen Jose Vallejo, Filologia katedradunarekin.

AEMET, CAMBRIDGE ETA GERRA

1928an, AEMET meteorologia-agentzian hasi zen lanean, agentziako lehen emakumea bihurtuz. Ez zituen beste zeregin batzuk baztertu horregatik: Madrilen ikertzen segitu zuen, eta beka bati esker, Cambridgen (Ingalaterra) ere bai. Baina beka ez zioten luzatu eta AEMETera itzuli zen. Hantxe harrapatu zuen Gerra Zibilak. Gerrak bi erakundetan zatitu zuen AEMET: bata, frankista; bestea, Felisaren jirakoa, errepublikazalea. Azken honek Valentzian jarri  zuen egoitza, baina Felisak Valentziara joan nahi ez, eta bota egin zuten.

Gerra amaituta, frankistek, militarrak jarri zituzten meteorologia-behatokietan agintzen, Igeldon (Gipuzkoa) barne. Baina Igeldoko buruzagi militarra Salamancara bidali zutenez lanera, aditu bat behar eta Felisa Martin joatea lortu zuen behatokiko zuzendaritzak. Besteak beste, galernak ikertzen aritu zen.Felisak herrikide bat zuen lankide, Karlos Santamaria matematikari euskaltzalea. Felisak proposatu zuen lankidea Igeldoko behatokiko zuzendari izateko. Proposamena onartuta, Felisa Madrila itzuli zen senarrarekin. Biek, lanean aritzeko, frogatu behar izan zuten ez zeudela Errepublika-zaletasunak “kutsatuta”, “garbitasun espediente” bat gainditu behar izan zuten, alegia. (Gooratu behar da, Espainia Frankoren diktadurapean zegoela) Baita lortu ere. Baina hori lortzeagatik bikotea susmagarri bihurtu zen antifrankista askorentzat. Izan ere, gerra-ondoren meteorologia-zerbitzuak Aireko Armadari atxikita zeuden. Sasoi hartan hainbat ikerketa argitaratu zituen Felisa Martinek. 1960. urtean erretiroa hartu zuen arte lanean aritu zen Meteorologia Zerbitzu Orokorrean, Madrilen. Bertan hil zen 1979an.

(Gogoratu, blog honetan, 2020ko otsailean, gure eskualdeko gaurko zientzialaria bati buruzko informazioa duzula)

 

SASOIAN SASOIKO ESAERA ZAHARRAK

 URTARRILA,  ILBELTZA,  IZOTZILA

• Urtats edo Urteberri, zoroak ere igarri.

• Urtarrileko elur, burdinazko elur.
• Urtarrila euritsu, urtea dirutsu.
• Urtarrila urik gabe, urtea ogi barik.
• Leia (izotza), zaharraren hilgarria, gazteen zahargarria.
• Negu bigunegiak, uda gogorregiak.
• Negua eguzkitsu, ondoko uda euritsu.
• Elurra mendian, haize hotza herrian.
• Negu elurtsu, urte garitsu.
• Neguak edertzen du uda.                                                                                       • Urtarrila bero, arazoak gero.                                                                                                • Urtarril hotza, neguaren bihotza.                                                                                          • Urtarrilean tximeleta ikustea baino, otsoa ardi jaten ikustea nahiago.                             • Eguzkiak erretzen badu urtarrila, zoaz eskezakuaren bila.